Madenler bakımından güçlü bir ülke olan Türkiye’nin, Maden Tetkik Arama Enstitüsü’nün (MTA) raporuna nazaran bilinen ve envanteri yapılmış toplam altın rezervi 1.175 ton. Kimi çevrelere nazaran potansiyel rezerv yaklaşık 5 bin ton. Etkin olarak üretim yapan işletme sayısı ise 18 olurken uzmanlar, ülkede üretilen toplam altın ölçüsünü 382 ton olarak belirtti.
Uzmanlar, insan ve çevreyi öncelik alan, şeffaf bir işletmecilik ile madenciliğin iktisada katkılı hale getirilmesi için yapılması gerekenlerin Cumhuriyet.com.tr’ye anlattı.
İTÜ Maden Fakültesi Cevher Hazırlama Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. A. Ekrem Büyük, madenlerin refah ve güzel hayat şartlarını imkanlı kılan çabucak her türlü araç gereç ve gerecin ana girdilerini oluşturduklarını anlattı. Büyük, madenlerin kullanılmasının tercih ögesi değil, bir mecburilik olduğunu söyledi.
Madenlerin başka doğal kaynaklardan değerli bir farkının, yenilenemez ve bulunduğu yerde çıkarılması olduğunu belirten Büyük, “Bu süreçlerde ise bulunduğu doğal topografyaya süreksiz olarak müdahale edilmesi gereken kaynaklar olarak tanımlanır. Ömrün sürdürülebilirliği için bu kaynakların vazgeçilmezliği hatta büyük çoğunluğunun ikamesinin olanaksızlığı, üretilmesini mecburî kılmaktadır.”
Türkiye’deki altın rezervleri konusunda farklı görüşler öne sürüldüğüne dikkat çeken Maden Mühendisi Mehmet Torun ise “Kimi çevrelere nazaran potansiyel rezervin yaklaşık 5 bin ton olduğu lisana getirilmektedir. Bugün prestijiyle 18 işletmede etkin olarak üretim yapılırken, ülkemizde bugüne kadar üretilen altın ölçüsü 382 tondur” dedi.
YASAL TARİFİ
Pekala, düzenleyici yasanın tarifi nasıl?
Anayasanın 168. Unsuru; “Tabii servetler ve kaynaklar Devletin karar ve tasarrufu altındadır. Bunların aranması ve işletilmesi hakkı Devlete aittir. Devlet bu hakkını muhakkak müddet için gerçek ve hukukî bireylere devredebilir. Hangi olağan servet ve kaynağın arama ve işletilmesinin, Devletin gerçek ve hükmî bireylerle ortak olarak yahut direkt gerçek ve hukuksal bireyler eliyle yapılması, kanunun açık müsaadesine bağlıdır. Bu durumda gerçek ve hukukî bireylerin uyması gereken kaideler ve Devletçe yapılacak nezaret, kontrol metot ve asılları ve müeyyideler ilgili kanunlarda gösterilmiştir” diyor.
Öte yandan yasanın bu unsurundan hareketle Büyük, “Madenciliğin ‘Devletin karar ve tasarrufu altında, yeniden Devletin belirlediği (izin verdiği) alanlarda, fakat ve lakin tekrar Devletin kanunlarıyla belirlenmiş düzenlemeleri, nezaret ve kontrolleri ve yaptırımları’na bağlı olarak sürdürülecek bir endüstriyel faaliyet olduğu açıktır” değerlendirmesinde bulundu.
DEVLET “EV SAHİBİ”, MADENCİ “KİRACI”
Şanlı kelamlarına şöyle devam etti: “Kuralları koyan, düzenleyen, uygulayan ve denetleyen Devlet ‘Ev sahibi’, kurallara uyan, uygulayan, üretimi yapan ve yasal zorunluluklarını yerine getirmek durumunda olan Madenci ise ‘Kiracı’ pozisyonunda olarak bu faaliyetler sürdürülmek zorundadır. Bu durum, Dünya’da nasıl yürütülüyorsa, ülkemizde de motamot uygulanmalıdır, birçok örneklerde olduğu üzere de uygulanmaktadır.”
“YA MADENCİLİK YA DA ÇEVRE” PARADOKSU
Türkiye’de “Ya Madencilik ya da Çevre” üzere anlaşılması ve kabul edilmesi imkanlı olmayan bir paradoks yaşandığını anlatan Aziz, şu sözleri kullandı:
“Bu iki kavram, gerek sosyolojik, gerekse de bilimsel ve ekonomik olarak birbirlerinin aykırılığı (tezi-antitezi) değildir. Hiçbir ülkenin, hiçbir madensel kaynağını göz arkası edemeyeceği çağdaş bir madencilik anlayışında temel ‘motto’nun ‘Evvel insan, sonra etraf ve daha sonra madencilik’ yaklaşımı dikkate alındığında, ‘Madencilik nasıl yapılmalıdır’ sorusunun cevabı net olarak muhakkaktır. Fakat bilimsel hiçbir temeli olmayan, ön yargılı ve peşinci bir anlayışla “’asaklayalım, üretmeyelim’ halinin da sorgulanması gerektiğini düşünmekteyim.”
TOPRAK ALTINDAKİ ALTIN İKTİSADA NASIL KAZANDIRILMALI?
“Benim açımdan madenin özel olarak isminin ne olduğunun ehemmiyeti yoktur” diyen Büyük, şunları kaydetti:
“Bilim ve tekniğe inanan, mesleğinde bunu uygulayan bir mühendis ve bir akademisyen olarak hususun teknik içeriğinde altın madenciliği, bakır madenciliği, krom madenciliği üzere bir ayrım yapmam. Bu madencilik faaliyetlerinin her birinin kendine has üretim şartları vardır. Altın madenciliğinde siyanür kullanımı, tartışmaların odağına oturur. Oysa hangi endüstriyel faaliyetlerde ve ne ölçülerde bu kimyasalın kullanıldığı / kullanılması gerektiği çok konuşulmaz. Ya da ülkelerin ekonomik varlıklarının bir ölçüsü olması, hangi ülke insanı olursa olsun -ki ülkemizde bu durum ayrıyeten çok önemlidir- “kara günlerinde bir emniyet varlığı” olarak tercihlerini bu metale yönlendirdikleri, bu tercihin de geçmişten geleceğe çok değişmeyeceği davranışı üzerinde durulmaz. Ferdî olarak tercihim içinde olmayan bu metalin, benim ferdî yaklaşımımla da ortadan kalkmasını, vazgeçilmesini beklemem.
Başka yandan tüm bölümlerde olduğu üzere Madencilikte de, Sermaye yapısı seçimi ekonomik bir sistem tercihine bağlıdır. Tartışılabilir, tartışılmalıdır da. Lakin bu tercihin yalnızca madencilik üzerinden yapılması yanlışsız bir tartışma alanı yaratmaz. Madencilik alanında konut sahibinin Devlet ve kurumları olduğu unutulmamalıdır.”
Şanlı, toprak altındaki altın ya da rastgele bir madenin iktisada kazandırılması için uygulanması gereken prensipleri şu formda sıraladı:
- Tüm kurum, şura ve kuruluşların sorumlulukları ve zorunluluklarını odunsuz yerine getirdiği,
- Bilimsel ve teknik bilgilere dayandırıldığı,
- Kayırma ve ayrıcalık sağlanmadığı,
- Her etabında mühendislik bilgi ve marifetlerinin kullanıldığı Şeffaf işletmecilik,
- En değerlisi toplumsal fayda ve hukuk prensiplerin sıkı sıkıya uygulandığı bir model.
Kullandığı kimyasal ve oluşan atıklar açısından kısmen farklılık taşıyan altın madenciliğinde ise; Dünya’da uygulanagelen “en düzgün etraf idaresi standartlarına (ISO 14001)” uygunluk içinde, kimyasal ve atıkların idaresi, risk değerlendirmesi, acil hareket planları, faaliyet sonrası rehabilitasyon reklamasyonu ve tabiata tekrar kazandırma prensiplerine bağlılık temelinde istediğiniz metali iktisada kazandırmanın son derece imkanlı olduğu anlaşılacaktır.
İNSAN-ÇEVRE-SAĞLIK ÖNCELİĞİNDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
“Türkiye’de, planlı bir ekonomik sistemin uzun erimli uygulanmıyor olması, günübirlik ve ferdi kararlara dayalı, sık sık yasa ve yönetmeliklerin değiştirilmesini en bariz yanılgıların başında görüyorum” diyen Şanlı, şunları söyledi:
“Öte yandan madencilik faaliyetlerinin düzenlenmesindeki başat sorumlu Devlet kurumları ve kanunları ile; hiçbir hükmî, özel kurum ve kuruluşa ayrıcalıklı davranmadan ve toplumsal katkı ile ülke iktisadının iyiliği noktasında unsurlu ve sürdürülebilirlik aslına dayalı bir idare modelinin uygulanması gerekmektedir.
Evvelden belirttiğim üzere; ya madencilik ya da etraf ikileminden süratle kurtulması, yasaklayıcı ve kapatır kurtuluruz anlayışından çok, insan ve çevreyi önceleyen, şeffaf bir işletmeciliğin iktisada katkılı hale getirilmesi uzun soluklu bir siyaset olarak yürütülmelidir. Velhasıl; hususun tarafları (Devlet ve maden işletmecisi) ulusal katkı ve toplumsal fayda önceliğinde yükümlülük ve yetkinliklerini şaşmaksızın yerine getirmek zorundadırlar.
Unutmamak gerekir ki; rastgele bir endüstriyel faaliyetin – madencilik de dahil- sıfır risk, sıfır kirlilik, sıfır etraf hasarı biçiminde faaliyetini sürdürmesi muhtemel değildir. Aslolan insan-çevre sıhhat önceliğinde, sürdürülebilirlik ve hatasızlık prensibiyle çalışmalarını sürdürmeleridir.”
“MERKEZ BANKALARININ KARANLIK KASALARINA HAPSETMİŞTİR”
Maden Mühendisi Mehmet Torun, altının yüzyıllardır insanlığın ilgisini çeken bir maden olduğunun altını çizerek, “Hava ve sudan etkilenmemesi, kolay işlenmesi, doğal renk ve parlaklığı üzere nedenlerle takıların, süs objelerinin ve kutsal nesnelerin temel hammaddesi olmuştur. Feodalizmin hâkim olduğu periyotlarda kral hazinelerinde konak ve saraylarda sahne alan altın; kapitalist üretim alakalarının başlangıç devrinde para piyasasının altına dayandırılması ile merkez bankalarının karanlık kasalarında hapsedilmiştir. Yenilip, içilmeyen doğal ortamda bozulmayan, istenildiğinde çarçabuk paraya dönüştürülen altın günümüzde de bir varlık belirtecidir. Altın; şahısların tasarruf aracı, şirketlerin sermayeleri olarak korunmakta ya da altın üretimi ile ilgili madencilik alanında faaliyet gösteren şirketlerin ve altın monopollerinin pay senetlerinin borsada kıymet kazanması yahut kaybetmesinin kıymetli bir aracı durumundadır. Dünyada bugüne kadar yaklaşık 200 bin ton altın üretimi yapılmıştır. Bu üretimin çok küçük bir kısmı (yüzde 5-7) endüstride kullanılmış, neredeyse tamamına yakını süs eşyası olarak ya da değişim aracı olarak kasalarda tutulmuştur” dedi.
POTANSİYEL REZERV 5 BİN TON, ÜRETİLEN 382 TON
Türkiye’deki altın rezervleri konusunda değişik görüşler öne sürüldüğünden bahseden Torun, şu halde konuştu:
“Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) raporunda; ‘Altın, dünya rezervleri içinde yüzde 0.5’ten fazla (yaklaşık yüzde 2) hisseye sahip olduğumuz madenler ortasındadır. Bu durumda Türkiye altın madeni bakımından varlıklı bir ülke olarak görülmektedir’ denilmektedir. MTA’nın 2016 yılında hazırladığı ‘Türkiye ve Dünya’da Altın’ isimli raporunun 16. sayfasında ‘Türkiye’nin bilinen ve envanteri yapılmış toplam altın rezervi 1.175 tondur.’ denilmektedir. Kimi çevrelere nazaran potansiyel rezervin yaklaşık 5 bin ton olduğu lisana getirilmektedir. Altın madeni bulunma mümkünlüğü yüksek alanların aranması ve işletilmesi için birden fazla arama ruhsatı olmak üzere 100 civarında ruhsat alınmış olup çalışmalar ağır olarak sürdürülmektedir. Bugün prestijiyle 18 işletmede faal olarak üretim yapılmaktadır. Ülkemizde bugüne kadar üretilen altın ölçüsü 382 tondur.”
ÇOK ULUSLU ŞİRKETLER VE YERLİ ORTAKLAR
Ülkemizde altın üretiminin tamamına yakını; çok uluslu şirketler ve yerli ortakları tarafından yapıldığına dikkat çeken Torun, şu tabirleri kullandı:
“30 yılı aşkın müddettir Türkiye’de bulunan bu şirketler; madencilik bölümüne; devlet dayanağı, teşvikler, bürokrat, siyasetçi takımları ve işbirlikçileri ile girmiştir. Bu durum; neoliberal iktisadın bir gereği olarak gösterilmiş olup yabancı şirketler ürettikleri altın madenini özgür piyasa sistemi gereği istedikleri formda tasarruf edebilmektedir. Bu formda yapılan üretimin ülkemize önemli bir katkısı olmadığı üzere pek çok olumsuzluğu (çevre kirliliği, doğal yıkım, kaynak kaybı vb.) beraberinde getirmektedir.
Ülkelerin merkez bankalarının altın rezervleri değişkenlik gösterebilmektedir. İki yıllık değerlendirmede, batılı ülkelerin altın rezervleri sabit kalmışken, Çin, Rusya, Hindistan, Türkiye üzere ülkelerin altın rezervlerinde artış görülmektedir. Bu; çok farklı irdelenmesi ve kıymetlendirilmesi gerekli bir alan olup farklı bir uzmanlık bahsidir.”
“DOĞANIN İNSANLIĞA SUNDUĞU…”
Madenlerin; milyonlarca yılda oluşan, tüketildiğinde yerine konulamayan, hiçbir kişi ve zümrenin emeği olmadan oluşan, tabiatın insanlığa sunduğu ortak kıymetler olup insanlığın faydasına plânlı ve rasyonel bir biçimde üretilmelerinin zarurî olduğunu belirten Torun son olarak şunları söyledi:
“Bu manada; altının öncelikle insanlık için gerekliliği ile çevresel ve öbür alanlardaki etkileşimleri de dikkate alınarak altın işletmeciliğinde kamu/toplum faydası bulunup bulunmadığının ayrıntılı biçimde irdelenmesi ve buna nazaran karar verilmesi gerekmektedir.”
